Tai biến do ngưng dùng thuốc

Bất cứ thuốc nào, kể cả vitamin, khi sử dụng đều có thể gây tác dụng phụ bên cạnh tác dụng chính là điều trị hoặc phòng bệnh. Tuy nhiên, thực tế dùng thuốc lại có hiện tượng ngược đời: thay vì do dùng thuốc thì chính sự ngưng dùng, đặc biệt ngưng đột ngột lại gây ra tác dụng phụ, làm khốn khổ người bệnh!

Uống cũng khổ, ngưng cũng khổ

Tác dụng phụ của thuốc nói chung được định nghĩa là: “tác dụng không mong muốn, gây khó chịu, thậm chí độc hại; xảy ra khi dùng một thứ thuốc ở liều thông thường để chữa bệnh, phòng bệnh và chẩn đoán bệnh; hoặc để thay đổi một chức năng sinh lý ở người”. Tác dụng phụ thường xuất hiện khi đang dùng thuốc, có thể ở lần dùng đầu tiên (như uống thuốc kháng histamin trị dị ứng thuộc thế hệ thứ nhất sẽ gây tác dụng phụ buồn ngủ); có thể do dùng lâu ngày (như dùng thuốc phenylbutazon lâu ngày có thể bị tác dụng phụ mất bạch cầu hạt).

Đặc biệt có một tác dụng phụ không thuộc loại phổ biến có thể xảy ra, đó là tác dụng phụ do ngưng dùng thuốc. Tác dụng phụ này còn gọi là “tai biến do ngưng dùng thuốc” (nước ngoài viết tắt ADWE, xuất phát từ Adverse Drug Withdrawal Events), được định nghĩa là biến cố xảy ra với các triệu chứng rối loạn, do đang dùng một thứ thuốc nào đó mà lại đột ngột ngưng không dùng nữa.

Định nghĩa về tác dụng phụ do ngưng dùng thuốc như trên làm ta liên tưởng đến các thuốc gây nghiện, kể cả ma tuý, có thể kể: thuốc giảm đau có nguồn gốc thuốc phiện, gọi chung opioid (như morphin, pethidin, fentanyl), thuốc an thần gây ngủ nhóm benzodiazepin (như diazepam), thuốc giảm cân kích thích là các dẫn chất amphetamin… Các thuốc này khi đã quen dùng thời gian dài sẽ làm thay đổi chuyển hoá cơ bản của các tế bào thuộc hệ thần kinh trung ương và hệ thần kinh thực vật. Những tế bào này lệ thuộc vào thuốc, nghĩa là chúng hoạt động một cách bất thường theo tác dụng của thuốc. Nếu đột ngột ngưng thuốc, chúng sẽ phản ứng bằng tác dụng phụ, gọi là “hội chứng cai thuốc”, bao gồm mất ngủ, vật vã, đau nhức, ói mửa, toát mồ hôi, nước mắt chảy ràn rụa, tiêu chảy liên tục...

Thuốc nào có thể là thủ phạm?

Các loại thuốc gây tác dụng phụ do ngưng dùng thuốc thường gặp là các thuốc có tác dụng làm giảm triệu chứng bệnh. Nếu dùng liên tục, triệu chứng bệnh không xảy ra nhưng đột ngột ngưng, triệu chứng bệnh trỗi dậy, thậm chí còn trầm trọng hơn. Thí dụ như thuốc clonidin trị bệnh tăng huyết áp, hoặc thuốc chẹn bêta như propranolol, nếu đột ngột ngưng dùng sẽ làm huyết áp tăng vọt, rất nguy hiểm. Đối với thuốc chống trầm cảm loại ba vòng (như nortryptilin, clomipramin), đột ngột ngưng dùng sẽ làm trạng thái tâm thần người bệnh xấu đi, thậm chí có người còn tìm cách tự tử. Các thuốc trị động kinh (như carbamazepin) cũng thế, đột ngột ngưng dùng, bệnh nhân ngay lập tức sẽ lên cơn động kinh.

Để khắc phục những tác dụng phụ đó, có một biện pháp là dùng thuốc giảm liều từ từ trước khi ngưng hẳn, để giúp cơ thể thích ứng dần và không được đột ngột ngưng. Điển hình của giảm liều từ từ có thể kể là chỉ định ngưng từ từ sau khi dùng thuốc glucocorticoid trong thời gian dài (nhóm thuốc thường được gọi tắt corticoid, như prednisolon, dexamethason…), bởi dùng lâu glucocorticoid sẽ làm hoạt động tuyến vỏ thượng thận ức chế. Khi đó, giảm liều từ từ giúp tuyến nội tiết này thích nghi và trở lại hoạt động bình thường, nếu không bệnh nhân sẽ khốn khổ vì thiếu corticoid nội sinh do chính tuyến vỏ thượng thận tiết ra.

Để tránh các tai biến

Những điều trình bày trên đã cho thấy phần nào tác dụng phụ của thuốc rất đa dạng. Do đó, ngoài quan tâm tác dụng phụ xảy ra khi đang dùng thuốc (đặc biệt khi dùng thuốc kéo dài), người bệnh còn phải hết sức lưu tâm đến cả các rối loạn do ngưng dùng thuốc.

Muốn vậy, người sử dụng thuốc cần lưu ý: phải tuân thủ chỉ định của thầy thuốc về liều lượng và thời gian dùng thuốc. Không tự ý kéo dài thời gian dùng thuốc hoặc đột ngột ngưng dùng thuốc khi không có ý kiến của bác sĩ điều trị. Khi bác sĩ chỉ định giảm liều từ từ, phải theo đúng cách thức giảm liều đó, trước khi đi đến quyết định ngưng dùng hoàn toàn. Khi đang dùng và sau khi ngưng dùng, nếu xuất hiện những rối loạn, những phản ứng bất thường trong cơ thể, cần đến bác sĩ tái khám ngay để có những xử trí y khoa kịp thời.

(Theo PGS.TS.DS Nguyễn Hữu Đức // SGTT Online)